مزایده‌های ویژه نهادهای نظامی و اقتصادی؛ از سپاه پاسداران تا موسسه کوثر و ستاد ایران

اگر چند سال پیش واژه «مزایده» فقط در گوشه روزنامه‌ها یا ردیف‌های پایین آگهی‌های دولتی دیده می‌شد، امروز به یک مفهوم عمومی‌تر تبدیل شده است؛ از کسی که دنبال یک خودرو سازمانی می‌گردد گرفته تا سرمایه‌گذاری که خرید یک ملک از ستاد را تنها راه حفظ ارزش دارایی‌اش می‌داند. اما پشت این توجه تازه، واقعیتی عمیق‌تر قرار دارد؛ اقتصادی که بخش مهمی از گردش مالی‌اش در اختیار نهادهای نظامی و شبه‌دولتی است و مزایده‌ها یکی از مسیرهای اصلی جابه‌جایی این دارایی‌ها محسوب می‌شود.

این گزارش، تلاش دارد با نگاهی نزدیک و انسانی‌تر، سازوکار و پیامدهای مزایده سپاه پاسداران و موسسه کوثر و همچنین مزایده ستاد ایران را بررسی کند؛ بدون آنکه به دام شعارزدگی بیفتد یا پیچیدگی اقتصادی ماجرا را ساده نشان دهد.

سپاه پاسداران و موسسه کوثر؛ سازوکاری اقتصادی زیر پوست یک نهاد نظامی

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، به‌عنوان یکی از ارکان نظامی جمهوری اسلامی، نه‌فقط در حوزه امنیتی بلکه در عرصه اقتصادی نیز فعال است. یکی از راه‌هایی که سپاه از طریق آن دارایی‌های مازاد خود را واگذار می‌کند، برگزاری مزایده‌ است. اما این مزایده‌ها توسط خود سپاه اجرا نمی‌شوند؛ بلکه موسسه کوثر، یکی از شرکت‌های تابعه سپاه، به عنوان بازوی اقتصادی آن عمل می‌کند.

موسسه کوثر، از سال‌های گذشته در «مرکز فروش کوثر» فعالیت دارد و دارایی‌هایی مثل خودروهای سبک و سنگین، ماشین‌آلات سنگین و موتورسیکلت‌ها را در مزایده عرضه می‌کند. آگهی‌های اخیر نشان می‌دهند که کوثر چندین دسته‌ی مزایده دارد: خودرو، ضایعات آهن، لوازم اداری، تجهیزات صنعتی، ماشین‌آلات پزشکی و غیره.

برای مثال، در یکی از مزایده‌ها، موسسه کوثر ۱۳۳ دستگاه خودرو سبک و وانت را در تهران عرضه کرد. در مزایده ای دیگر، بیش از ۳۶۰ دستگاه خودرو سبک و سنگین از برندهای مختلف به مزایده گذاشته شد. تنوع کالاها و اموال در این مزایده‌ها نشان می‌دهد که سپاه از طریق کوثر تلاش می‌کند بخشی از اموال مازاد یا بلااستفاده خود را به شکلی رقابتی و سازمان‌یافته به بازار عرضه کند.

یکی از انگیزه‌های مهم برای این کار، کاهش هزینه نگهداری دارایی‌های اضافی سپاه است. وقتی خودروها یا ماشین‌آلات بلااستفاده در پارکینگ‌ها یا انبارها بمانند، هزینه نگهداری (انبارداری، بیمه، تعمیرات) آن‌ها افزایش می‌یابد. مزایده، راهی است تا این دارایی‌ها به خریداران واقعی برسند و هم‌زمان به تأمین مالی سپاه کمک شود.

از سوی دیگر، مزایده سپاه پاسداران و موسسه کوثر برای شرکت‌کنندگان عادی نیز جذاب است: چون کالاهایی مثل خودرو سازمانی سپاه، اغلب قیمتی پایین‌تر از بازار آزاد دارند. صحت‌خبر، در گزارشی با عنوان «فرصت طلایی در مزایدات سپاه و موسسه کوثر» نوشته است که این مزایده‌ها شامل املاک، تجهیزات، ضایعات، خودرو و کالاهای دیگر است، که برای سرمایه‌گذاران خرد، فرصت‌های مقرون‌به‌صرفه‌ای فراهم می‌کند.

مزایده ستاد ایران نهاد پرنفوذ اقتصادی

در کنار مزایده سپاه، «مزایده ستاد ایران» نیز نگاهی کاملاً متفاوت اما به همان اندازه مهم دارد. منظور از «ستاد ایران»، عمدتاً ستاد اجرایی فرمان امام است، نهادی که تحت کنترل رهبر جمهوری اسلامی فعالیت اقتصادی گسترده‌ای دارد.

ستاد ایران در حقیقت مالک یا مدیریت تعداد زیادی از املاک و شرکت‌هاست، و یکی از روش‌های واگذاری دارایی‌اش، برگزاری مزایده است. سازمان اموال و املاک ستاد، بخش رسمی این نهاد است که املاک مازاد را از طریق مزایده عمومی به فروش می‌رساند.

در وب‌سایت رسمی این سازمان اطلاعیه‌هایی برای «آگهی مزایده ۱۳۰ املاک» منتشر می‌شود که نشان‌دهنده‌ی مقیاس بزرگ دارایی‌های تحت مدیریت این نهاد است. این مزایده‌ها می‌تواند شامل زمین، ساختمان، ملک تجاری یا مسکونی و املاک بزرگ باشد؛ چیزی که برای سرمایه‌گذارانی که قصد ورود به بازار املاک را دارند، جذابیت زیادی دارد.

از سوی دیگر، در «سامانه مزایده الکترونیکی دولت» نیز بخشی به مزایده‌های ستاد ایران اختصاص دارد. این بدان معناست که فرآیند مزایده ستاد تا حدی الکترونیکی شده و امکان شرکت عادی‌تر افراد و شرکت‌ها در این مزایده‌ها فراهم است — گرچه همچنان نگرانی‌هایی در مورد شفافیت، برابری دسترسی و نحوه تعیین قیمت‌های پایه وجود دارد.

اقتصاد در سایه؛ وقتی نهادهای بزرگ وارد میدان می‌شوند

نکته‌ای که نباید نادیده گرفت، این است که حجم دارایی نهادهایی مثل سپاه یا ستاد به حدی گسترده است که هر مزایده، هرچند کوچک، تأثیر واقعی بر بازار دارد. این نهادها نه فقط فروشنده کالا یا ملک‌اند، بلکه بازیگرانی مهم در ساختار مالکیت کشور نیز به حساب می‌آیند.

به همین دلیل است که بسیاری از اقتصاددانان معتقدند مزایده‌های این نهادها، تنها «یک معامله ساده» نیستند، بلکه بخشی از چرخش بزرگ‌تر قدرت اقتصادی محسوب می‌شوند. واگذاری دارایی، فقط یک واگذاری نیست؛ جابه‌جایی مالکیت است، انتقال نفوذ است، تغییر در ساختار دارایی‌های کشور است.

به همین دلیل است که مزایده در ایران، از سطح یک ابزار اقتصادی ساده، فراتر رفته و به پدیده‌ای اجتماعی–سیاسی تبدیل شده است.

اقتصاد موازی و پنهان؛ وقتی مزایده‌ها به بخشی از قدرت تبدیل می‌شوند

برای فهم معنای واقعی این مزایده‌ها باید کمی از سطح خبر فاصله بگیریم. مزایده فقط فروش یک خودرو یا ملک نیست؛ بازتابی از ساختار مالکیت کشور است. در ایران بخش بزرگی از دارایی‌ها، نه در اختیار دولت رسمی، بلکه در اختیار نهادهایی مثل سپاه یا ستاد است. همین موضوع باعث شده مزایده‌های این نهادها، چه بخواهیم و چه نخواهیم، بر بخش‌های مختلف اقتصاد تأثیر بگذارند.

بسیاری از اقتصاددانان معتقدند که از دل همین مزایده‌ها می‌توان نشانه‌هایی از جریان قدرت اقتصادی را دید. برای مثال، وقتی ملکی بزرگ از طریق مزایده ستاد ایران واگذار می‌شود، موضوع فقط یک معامله نیست؛ ممکن است تأثیر مستقیم بر قیمت‌های محلی، جریان سرمایه‌گذاری، و حتی طرح‌های شهری داشته باشد.

یا وقتی موسسه کوثر ده‌ها خودروی سازمانی را به مزایده می‌گذارد، این اتفاق می‌تواند در بازار خودرو دست‌کم در مقیاس محلی تغییر ایجاد کند؛ از قیمت‌گذاری تا روند خرید و فروش خودروهای کارکرده.

به همین دلیل، مزایده‌ها امروز دیگر یک فرآیند مالی ساده نیستند؛ تبدیل شده‌اند به بخشی از (زبان اقتصاد ایران).

مزایده و رقابت نابرابر

یکی از جنبه‌های کمتر بررسی شده مزایده‌ها، مسئله رقابت نابرابر است. وقتی نهادهای بزرگی مانند سپاه پاسداران یا ستاد ایران دارایی‌های خود را عرضه می‌کنند، شرکت‌کنندگان معمولی با مجموعه‌ای از محدودیت‌ها روبه‌رو می‌شوند: اطلاعات محدود، پیچیدگی‌های حقوقی، حجم نقدینگی مورد نیاز و حضور بازیگران حرفه‌ای که سال‌ها تجربه دارند.

این شرایط باعث می‌شود بسیاری از مزایده‌ها در عمل به نفع گروه محدودی از سرمایه‌گذاران یا شرکت‌های مرتبط با نهادهای برگزارکننده تمام شود. در نتیجه، اگرچه مزایده‌ها به شکل رسمی و قانونی برگزار می‌شوند و شعار «رقابت سالم» بر آن‌ها حک شده، اما واقعیت نشان می‌دهد که دسترسی برابر برای عموم شرکت‌کنندگان به ندرت محقق می‌شود.

با این حال، این رقابت نابرابر فرصتی برای تحلیل دقیق‌تر ساختار قدرت اقتصادی در ایران نیز فراهم می‌آورد. هر مزایده، حتی اگر صرفاً یک خودرو یا ملک کوچک باشد، تصویری روشن از توزیع قدرت، منابع و دسترسی‌ها ارائه می‌کند و نشان می‌دهد که مزایده‌ها تنها یک فرآیند اقتصادی نیستند، بلکه آینه‌ای از نحوه حرکت سرمایه و نفوذ در اقتصاد کشور هستند.

مزایده‌ها و تأثیر آن‌ها بر زندگی روزمره مردم

هر چند مزایده‌های نهادهای قدرتمند مانند سپاه پاسداران و ستاد ایران معمولاً به عنوان یک ابزار اقتصادی دیده می‌شوند، اما اثرات آن‌ها فراتر از دفترهای حساب و دارایی‌های سازمانی است. مردم عادی، چه خریدار خودروهای کارکرده و تجهیزات سازمانی باشند و چه جوینده یک ملک با قیمت مناسب، مستقیماً با این مزایده‌ها مواجه می‌شوند.

برای بسیاری، مزایده فرصتی است برای ورود به بازاری که در حالت عادی خارج از دسترس است. خانواده‌هایی که توان خرید خودرو یا خانه در بازار آزاد را ندارند، با شرکت در این مزایده‌ها می‌توانند شانس خود را امتحان کنند. اما واقعیت اقتصادی و رقابت شدید در این فرآیند، باعث می‌شود این فرصت به راحتی به دست نیاید و گاهی حتی به تجربه‌ای پراسترس تبدیل شود.

همچنین، مزایده‌ها اثر غیرمستقیم بر قیمت‌ها و جریان سرمایه‌گذاری دارند. ورود نهادهای قدرتمند به بازار املاک و خودرو از طریق مزایده، می‌تواند روند قیمت‌ها را در سطح محلی تغییر دهد و حتی الگوی خرید و فروش در بخش خصوصی را تحت تأثیر قرار دهد. از این نظر، مزایده‌ها نه فقط یک رخداد اقتصادی، بلکه ابزاری اجتماعی با بازتاب ملموس در زندگی روزمره مردم هستند.

جمع‌بندی

نگاه به مزایده سپاه پاسداران و موسسه کوثر یا مزایده ستاد ایران، فقط نگاه به یک فرآیند فروش نیست؛ نگاه به ساختاری است که بخش زیادی از دارایی‌های کشور از دل آن می‌گذرد. این مزایده‌ها، چه بخواهیم چه نخواهیم، یکی از آینه‌های اقتصاد امروز ایران‌اند: اقتصادی درگیر دارایی‌های بزرگ، نهادهای قدرتمند، فرصت‌های محدود و رقابت‌هایی که گاهی برای مردم عادی دست‌نیافتنی به نظر می‌رسند.

با این‌حال، مزایده همچنان می‌تواند راهی برای شفافیت بیشتر باشد؛ به شرط آنکه قوانین، اطلاعات، قیمت‌ها و دسترسی‌ها روشن‌تر از امروز باشد. شاید آینده مزایده‌ها، به اندازه خود اقتصاد ایران، بستگی به این دارد که آیا کشور می‌تواند به سمت «برابری بیشتر در دسترسی» حرکت کند یا نه.