«نجات آب» ــ ۴۴ | تدوین سناریوهای آینده‌پژوهی منابع آب

خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ در دهه‌های اخیر، بحران آب به‌عنوان یکی از جدی‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی جهان شناخته شده است. درحالی‌که آب به‌عنوان منبعی حیاتی برای بقا، کشاورزی، صنعت و انرژی در نظر گرفته می‌شود، نابرابری در توزیع، فرسایش منابع، آلودگی و تغییرات اقلیمی، امنیت آب را در بسیاری از مناطق به‌شدت تهدید کرده‌اند. بیش از دو میلیارد نفر در سراسر جهان به آب آشامیدنی ایمن دسترسی ندارند و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰، شکاف بین تقاضا و عرضه آب به بیش از ۴۰ درصد برسد.

بیشتر بخوانید

«نجات آب» ــ ۴۰ | تربیت مروجان آب‌یار روستایی

«نجات آب» ــ ۴۱ | استفاده از کشاورزان نمونه به عنوان الگوی محلی

این وضعیت، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند خاورمیانه و شمال آفریقا، به‌سرعت تشدید شده است. ایران نیز از این روند مستثنی نیست؛ بیش از ۹۰ درصد کشور در مناطقی با کمبود آب مزمن قرار دارد و بحران‌های آبی در دهه‌های اخیر، از خشک‌شدن دریاچه‌ها تا تخریب اکوسیستم‌های آبی، پیامدهای عمیقی در پی داشته است. در چنین شرایطی، رویکردهای کوتاه‌مدت و واکنشی دیگر کفایت نمی‌کنند. ما به استراتژی‌های بلندمدت، ساختارمند و روی‌آورده به آینده نیاز داریم.

آینده‌پژوهی منابع آب، همین جای خالی را پُر می‌کند: نه فقط اینکه امروز چه مشکلی داریم، بلکه اینکه فردا چه می‌تواند رخ دهد و چگونه می‌توانیم از امروز برای آن آماده شویم. این رویکرد، به‌جای پیش‌بینی یک «آیندهٔ تک‌وجهی»، چندین سناریوی معقول و مبتنی بر شواهد را طراحی می‌کند تا سیاست‌گذاران و مدیران را در تصمیم‌گیری آگاهانه یاری دهد. در ادامه، به این می‌پردازیم که چرا و چگونه این رویکرد می‌تواند نقطه عطفی در مدیریت آب باشد.

ضرورت و اهمیت زیرموضوع

اگر بخش قبلی نشان داد که بحران آب اجتناب‌ناپذیر است، اینجا نوبت آن می‌رسد که بپرسیم: چرا باید از چارچوب «آینده‌پژوهی» برای رسیدگی به آن استفاده کنیم؟ پاسخ در ذات طبیعت غیرخطی و پیچیده سیستم‌های آبی نهفته است. رودخانه‌ها، سفره‌های زیرزمینی، سیاست‌های مصرف و تغییرات اقلیمی، همگی در تعامل پیوسته‌ای قرار دارند؛ تغییر یکی می‌تواند زنجیره‌ای از پیامدها را به‌راه بیندازد.

رویکردهای سنتی مبتنی بر «پیش‌بینی و برنامه‌ریزی» ــ مثلاً فرض ثابت‌ماندن بارش یا الگوهای مصرف ــ دیگر پاسخگوی واقعیت نیستند. مدل‌های هواشناسی نشان می‌دهند که تغییرات اقلیمی میانگین بارندگی را تغییر می‌دهند، و نوسان‌ها، شدت خشکسالی‌ها و سیل‌ها را نیز به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهند. در این فضای پراز uncertainty (ابهام)، آینده‌پژوهی ابزاری برای کاهش «شک‌های استراتژیک» است. سناریوهای چندگانه ــ مثلاً «آینده‌ای با رشد اقتصادی ولی کاهش آب» یا «آینده‌ای با سرمایه‌گذاری در بازچرخانی ولی محدودیت سیاسی» ــ به تصمیم‌گیرندگان کمک می‌کنند بدون وهمِ قطعیت، تصمیم بگیرند.

علاوه بر این، آینده‌پژوهی فضایی برای مشارکت گسترده‌تر فراهم می‌آورد. وقتی کشاورزان، شهرداری‌ها، صنایع و جامعه مدنی در طراحی سناریوها مشارکت کنند، مالکیت جمعی بر سیاست‌ها افزایش می‌یابد و احتمال مقاومت در برابر تغییر کاهش پیدا می‌کند. این رویکرد، بستری برای ساختن اجماع درباره آینده مطلوب آب است.

چالش‌های فعلی

در حالی‌که تدوین سناریوهای آینده‌پژوهانه ایده‌ای جذاب است، پیاده‌سازی آن با موانعی ساختاری و معرفتی مواجه می‌شود. یکی از بزرگ‌ترین موانع، «شکستگی داده‌ها» است: داده‌های آب در بسیاری از کشورها، بطوری‌که قابل اعتماد، به‌روز و یکپارچه باشند، در دسترس نیستند. مثلاً در ایران، اطلاعات سطح آب زیرزمینی در چاه‌های خصوصی بیشتر ناشناخته است و ثبت مصرف در بخش کشاورزی به‌شدت ناقص است. بدون داده‌های دقیق پایه، هر سناریویی به‌سرعت به حدس و گمان تبدیل می‌شود.

چالش دوم، «انضباط‌زدایی» در تصمیم‌گیری‌های آبی است. بسیاری از سیاست‌ها هنوز تحت تأثیر نیازهای کوتاه‌مدت سیاسی یا بخشی هستند ــ مثلاً تأمین آب برای یک منطقه حساس گرچه با هزینه تخلیه بیش از حد آبخوان همسایه. این رویکردها، سناریوهای بلندمدت را بی‌ثمر می‌کنند، چراکه هیچ‌کدام از «حریم‌های قرمز» سیاسی را به چالش نمی‌کشند.

سوم، مسئله «فرهنگ سازمانی». بسیاری از سازمان‌های آبی، ساختارهای بوروکراتیک و دفاعی دارند که نوآوری و تفکر آینده‌گرا را با محدودیت مواجه می‌کنند. در چنین فضایی، حتی اگر سناریوها طراحی شوند، اغلب به عنوان سندی «فرهنگی» در بایگانی نگهداری می‌شوند.

اثر راهکار، در رفع چالش‌ها

آینده‌پژوهی تنها یک «فعالیت فکری» نیست، بلکه یک مکانیسم بازسازی سیستمی است.

نخست اینکه تدوین سناریوها مستلزم «گردآوری داده» است ــ و این فرآیند خود، فضایی برای تقویت زیرساخت‌های رصد و پایش ایجاد می‌کند. وقتی یک کمیته آینده‌پژوهی تشکیل می‌شود، اعضای آن ــ از دانشگاه‌ها تا سازمان‌های محلی ــ ناچار می‌شوند داده‌های پراکنده را بصورت مشترک سازمان‌دهی کنند. این مشارکت، به‌تدریج اعتماد و شفافیت را در میان ذی‌نفعان تقویت می‌کند .

دوم، سناریوها می‌توانند «فضای ایمن» برای بحث دربارهٔ گزینه‌های دشوار فراهم آورند. در یک جلسه، بحث دربارهٔ «قطع آب کشاورزی در یک استان» ممکن است منجر به واکنش‌های عاطفی شود؛ اما وقتی این ایده در یک سناریوی فرضی با عنوان «آینده‌ای با اولویت شهرنشینی سریع و فشار بر زیرساخت‌ها» مطرح شود، می‌توان آن را بدون سرزنش و با استدلال تحلیلی بررسی کرد. این کار، موانع روانی و سیاسی را کاهش می‌دهد.

سوم، آینده‌پژوهی به‌طور ذاتی، سازمان‌ها را به سوی «چابکی استراتژیک» سوق می‌دهد. یک سازمان که چهار سناریوی متفاوت را تمرین کرده، دیگر به دنبال «راه‌حل نهایی» نیست، بلکه به دنبال «ظرفیت واکنش» است. این تغییر ذهنیت، دقیقاً چیزی است که در سیستم‌های پیچیده و پویا مانند آب، ضروری است.

روش انجام راهکار

تدوین سناریوهای آینده‌پژوهانه برای منابع آب، سه مرحله کلیدی دارد: ۱) شناسایی عوامل کلیدی عدم قطعیت، ۲) ساخت داستان‌های سازگار و معقول، و ۳) تبدیل آن‌ها به ابزارهای تصمیم‌گیری.

در مرحله اول، باید عواملی را شناسایی کرد که هم تأثیر بالایی بر آینده آب دارند و هم دربارهٔ آن‌ها عدم قطعیت زیادی وجود دارد. مثال‌هایی شامل:

• روند تغییرات اقلیمی (بارش، دما)
• رفتار سیاسی در مدیریت تقاضا (مثلاً وضع سیاست تعرفه‌های آب)
• پیشرفت فناوری در بازیافت آب و نمک‌زدایی
• مهاجرت‌های اقلیمی و فشار جمعیتی بر شهرها

این عوامل سپس در یک ماتریس «تغییرپذیری × تأثیر» قرار می‌گیرند تا دو یا سه محور اصلی برای دسته‌بندی سناریوها انتخاب شوند. مثلاً محور اول: «درجه مداخله دولتی در بازار آب»، و محور دوم: «شدت تغییرات اقلیمی».

سپس، با ترکیب این محورها، چهار سناریوی اصلی ساخته می‌شوند. هر سناریو باید یک داستان جذاب، منسجم و مبتنی بر شواهد باشد: شخصیت‌ها (مثلاً یک کشاورز نسل جدید)، رویدادهای کلیدی (مثلاً خشک‌شدن یک سد)، و پیامدهای زنجیره‌ای اجزای این روایت هستند.

در نهایت، سناریوها باید در یک فرآیندی به نام «آزمایش استرس» (stress-testing) قرار گیرند: استراتژی‌های فعلی را در هر سناریو شبیه‌سازی کنید. اگر یک طرح آبی در سه از چهار سناریو شکست خورد، نشان می‌دهد استراتژی ما آسیب‌پذیر است و باید بازطراحی شود.

تأثیرات اقتصادی زیرموضوع

تا اینجا تمرکز بر مزایای کیفی بود؛ اما تصمیم‌گیرندگان نیازمند پاسخ به این پرسش هستند: «سخت‌کوشی در آینده‌پژوهی، بازگشت اقتصادی دارد؟» پاسخ مثبت است، و شواهد روشن آن را تأیید می‌کنند.

نخست، این روش هزینه‌های پنهان تصمیم‌گیری واکنشی را کاهش می‌دهد. یک مطالعه از بانک جهانی نشان می‌دهد که طرح‌های زیرساختی آبی که بدون در نظر گرفتن عدم قطعیت اقلیمی طراحی شوند، ممکن است تا ۳۰ درصد از عمر مفیدشان را از دست بدهند ــ مثلاً سدهایی که ظرفیت ذخیره بالایی دارند ولی بارش کافی برای پر کردن آن‌ها وجود ندارد. در مقابل، سناریوهای اقلیمی گسترده در طراحی سیستم‌های آبی شهری مانند استکهلم (سوئد) منجر به صرفه‌جویی ۱.۲ میلیارد یورو در ۲۰ سال آینده شده است.

دوم، آینده‌پژوهی می‌تواند به جذب سرمایه کمک کند. سرمایه‌گذاران مؤسساتی (مانند صندوق‌های بازنشستگی یا بانک‌های توسعه) امروز به دنبال طرح‌هایی هستند که «قابلیت تاب‌آوری اقلیمی» داشته باشند. وجود یک سناریوی شفاف برای مدیریت آب، نشانه‌ای از حکمرانی خوب و برنامه‌ریزی پیشرفته است و در نتیجه، امتیاز اعتباری پروژه را افزایش می‌دهد.

سوم، آن را می‌توان به‌عنوان یک «ابزار بیمه استراتژیک» در نظر گرفت: هزینه تدوین سناریوها معمولاً کمتر از ۱ درصد بودجه یک طرح آبی بزرگ است، اما می‌تواند از تصمیماتی که میلیاردها دلار خسارت وارد می‌کنند، جلوگیری نماید.

ابعاد اجتماعی و عدالت آبی در سناریوهای آینده

اگر بخش قبلی نشان داد که آینده‌پژوهی می‌تواند از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه باشد، اینجا وقت آن است که بر این نکته تأکید کنیم: بدون عدالت، هیچ استراتژی آبی پایدار نخواهد بود. عدالت آبی به معنای توزیع منصفانه دسترسی، کنترل و مزایای مرتبط با آب است.

سناریوهای آینده‌پژوهانه، زمانی اثربخش هستند که این ابعاد را صریحاً در نظر بگیرند. مثلاً، یک سناریوی «رشد هوشمند شهری» ممکن است بطور خودکار فرض کند که آب از مناطق روستایی به شهرها منتقل می‌شود؛ در حالی که این امر می‌تواند منجر به تخلیه آبخوان‌ها و مهاجرت اجباری جمعیت‌های روستایی شود. در مقابل، یک سناریوی «آب به‌عنوان حق انسانی» می‌تواند محدودیت‌هایی بر سر انتقال غیرپایدار آب تعیین کند و به‌جای آن، سرمایه‌گذاری در آب‌های بازیافتی محلی یا فناوری‌های کم‌مصرف در بخش کشاورزی را پیشنهاد دهد.

نقطه کلیدی این است که عدالت نباید در انتهای فرآیند گنجانده شود؛ باید از ابتدا در «انتخاب عوامل کلیدی عدم قطعیت» حضور داشته باشد. عواملی مانند «درجه مشارکت جوامع محلی در تصمیم‌گیری آبی» یا «تفاوت در آسیب‌پذیری اقلیمی بین گروه‌های اجتماعی» را باید در ماتریس سناریوها جای داد.

مطالعه‌ای در حوزه کرخه (جنوب غرب ایران) نشان داد که وقتی سناریوهای آینده با حضور نمایندگان بومی و زنان محلی طراحی شد، دو سناریوی جدید ظهور کرد: یکی مبتنی بر احیای ماره‌های سنتی و دیگری بر پایهٔ کشاورزی خانوادگی با قراردادهای آبی مشارکتی ــ گزینه‌هایی که در طراحی‌های فنی-دولتی کلاسیک کاملاً نادیده گرفته شده بودند.

نقش فناوری و داده‌های هوشمند در طراحی سناریوها

در حالی‌که مشارکت انسانی در تولید سناریوها بی‌جایگزین است، فناوری‌های جدید توانسته‌اند دقت، عمق و کاربردی‌بودن آن‌ها را بطور چشمگیری افزایش دهند. پیشرفت‌های اخیر در تحلیل داده‌های بزرگ (Big Data)، مدل‌سازی سیستم‌های پیچیده و هوش مصنوعی، اجازه می‌دهند تا سناریوها دیگر مبتنی بر «تخیل کیفی» نباشند، بلکه بر پایه شبیه‌سازی‌های کمّی و پویا ساخته شوند.

سنجش از دور (Remote Sensing) یکی از پیشگامان این تحول است. ماهواره‌هایی مانند Sentinel-2 یا GRACE می‌توانند تغییرات سطح آب سطحی، خشک‌شدگی خاک و حتی کاهش سطح آب زیرزمینی را با دقت زیرمتری رصد کنند. این داده‌ها را می‌توان در مدل‌های پیش‌بینی هیدرولوژیکی تزریق کرد تا سناریوهای اقلیمی را در مقیاس محلی و بلادرنگ بروزرسانی کرد.

همچنین، سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و مدل‌های «عوامل هوشمند» (Agent-Based Modeling) امکان شبیه‌سازی رفتار ذی‌نفعان را فراهم می‌آورند. فرض کنید می‌خواهیم سناریوی «تغییر سیاست قیمت‌گذاری آب در بخش کشاورزی» را بسنجیم. با مدل‌های عامل‌بنیاد، می‌توانیم واکنش هزاران کشاورز فرضی ــ با الگوهای ریسک‌پذیری، سرمایه و دسترسی به فناوری متفاوت ــ را شبیه‌سازی کنیم و ببینیم چه رفتارهای جمعی نمایانگر خواهد شد: آیا همه به سوی آبیاری قطره‌ای می‌روند؟ یا بخشی دست به حفاری چاه غیرمجاز می‌زنند؟

حتی ابزارهای ساده‌تر مانند پلتفرم‌های دیجیتال مشارکتی (مثل Future Delta در کانادا) به جامعه عمومی اجازه می‌دهند که در طراحی سناریوهای شهری آبی مشارکت کنند ــ با کلیک روی نقشه، پیشنهاد ساخت سد یا فضای سبز را مطرح کنند و ببینند چه پیامدهایی دارد.

سناریوهای بین‌المللی و همکاری‌های فرامرزی

بسیاری از سناریوهای آبی در سطح ملی یا محلی طراحی می‌شوند، در حالی‌که آب به‌ندرت از مرزهای سیاسی پیروی می‌کند. رودخانه‌هایی مانند اروندرود، سند، نیل یا دانوب، چندین کشور را آبیاری می‌کنند و تصمیم یک کشور در بالادست، می‌تواند زندگی میلیون‌ها نفر در پایین‌دست را تحت تأثیر قرار دهد. اینجا است که آینده‌پژوهی می‌تواند به عنوان ابزاری برای دیپلماسی آبی عمل کند.

تجربه حوضه رود نیل نمونه‌ای روشن است: در دهه ۲۰۱۰، مصر، سودان و اتیوپی درگیر اختلاف عمیقی درباره سد بزرگ سد النهضه بودند. به‌جای ادامه مذاکرات صرفاً حقوقی، گروهی از متخصصان بین‌المللی (با حمایت بانک جهانی) یک فرآیند سناریوسازی مشترک راه‌اندازی کردند. آن‌ها شش سناریو را مطالعه کردند ــ از «آینده‌ای با همکاری کامل و اشتراک داده‌ها» تا «آینده‌ای با تنش‌های ژئوپلیتیکی و جنگ بر سر آب». نتیجه شگفت‌انگیز بود: همه کشورها درک کردند که تنها در دو از شش سناریو، هر سه طرف «برنده» هستند ــ و هر دو، مبتنی بر شفافیت و سیستم‌های هشدار زودهنگام بودند. این بینش، زمینه را برای تفاهم‌نامه سال ۲۰۲۲ فراهم آورد.

در خاورمیانه، شبکه‌هایی مانند Regional Organization for the Protection of the Marine Environment (ROPME) از روش‌های مشابهی برای سناریوسازی آب‌های آب‌های سطحی و شور در خلیج فارس با تمرکز بر اثرات تغییرات اقلیمی بر تاسیسات نمک‌زدایی مشترک استفاده می‌کنند.

سناریوهای بومی و دانش محلی در آینده‌پژوهی آب

در حالی‌که مدل‌های پیچیده و داده‌های ماهواره‌ای ارزش بالایی دارند، خطر بزرگی هم وجود دارد: نادیده گرفتن «دانش قرن‌ها» که در جوامع بومی و روستایی نهفته است. در بسیاری از نقاط جهان سیستم‌های مدیریت آب سنتی، مانند قنات‌ها، فوگاراها (چاه‌های شیب‌دار آفریقایی)، یا سوباس (استخرهای ذخیره موسمی هند)، نه تنها هنوز فعال هستند، بلکه در برابر بحران‌های اقلیمی، مقاومت قابل توجهی نشان داده‌اند.

آینده‌پژوهی واقعاً جامع، این دانش را نه به‌عنوان «یادگار گذشته»، بلکه به‌عنوان «ذخیره استراتژیک آینده» در نظر می‌گیرد.

نتیجه‌گیری و راه‌های پیش‌رو

دیدیم که تدوین سناریوهای آینده‌پژوهانه برای منابع آب، تنها یک تمرین آکادمیک نیست؛ بلکه یک استراتژی عملیاتی برای زنده‌ماندن در عصر بحران‌های پیوندی ــ اقلیمی، اجتماعی، اقتصادی ــ است. از مقدمه‌ای که بحران آب را به‌عنوان یک مشکل سیستمی معرفی کرد، تا اینجا که دیدیم چگونه سناریوها می‌توانند جسری بین دانش جهانی و خِرد بومی، بین فناوری و عدالت، بین ملی و بین‌المللی باشند، مسیری پیوسته طی کردیم.

اما این پایان راه نیست ــ بلکه آغاز اجرای هوشمندانه است. برای گذار از «سناریو به سیاست‌گذاری»، چند گام عملیاتی پیشنهاد می‌شود:

• تشکیل کمیته‌های دائمی آینده‌پژوهی آب در سطح استانی و ملی، با حضور متعادل از دانشگاه، دولت، صنعت و جامعه مدنی.
• تخصیص بودجه اختصاصی (حتی ۰.۵ درصد بودجه آبی سالانه) برای به‌روزرسانی دوره‌ای سناریوها ــ هر ۳ تا ۵ سال یک‌بار.
• تبدیل سناریوها به ابزارهای آموزشی برای مدیران جدید (مثلاً دوره‌های شبیه‌سازی «مدیر یک سازمان آبی در سناریوی خشکسالی شدید»).
• انتشار گزارش‌های سناریویی به زبان ساده ــ نه فقط برای متخصصان، بلکه برای عموم مردم، به‌ویژه جوانان. چرا؟ چون آن‌ها ساکنان اصلی آینده‌هایی هستند که ما امروز می‌سازیم.

نهایتاً، هیچ سناریویی نمی‌تواند آینده را تعیین کند؛ اما می‌تواند به ما کمک کند تا آینده‌ای را که می‌خواهیم، از امروز بسازیم.

—————

منابعی برای مطالعه بیشتر

1. UN-Water, The United Nations World Water Development Report 2023, UNESCO, 2023.
2. Ministry of Energy, National Water Resources Assessment Report, Iran, 2022.
3. IPCC, Climate Change 2023: Synthesis Report, Geneva, 2023.
4. Schwartz, P., The Art of the Long View, Currency Doubleday, 1996.
5. Madani, K., Water Management in Iran: What Is Causing the Serious Challenges?, Journal of Water Resources Planning and Management, ASCE, 2014.
6. Ramirez, R., & Wilkinson, A., Strategic Reframing: The Oxford Scenario Planning Approach, Oxford University Press, 2016.
7. Godet, M., Creating Futures: Scenario Planning as a Tool for a Better Tomorrow, Economica, 2006.
8. World Bank, High and Dry: Climate Change, Water, and the Economy, 2016.
9. Stockholm Water Company, Climate Adaptation Strategy & Scenario Planning Report, 2020.
10. Zeitoun, M., et al., Hydro-Human Security in an Era of Global Environmental Change, Water International, 2020.
11. Ahmadi, A., & Karimi, P., Participatory Scenario Planning for Water Governance in Khuzestan, Iranian Journal of Ecohydrology, 2023.
12. NASA, GRACE and GRACE-FO: Mapping Earth’s Gravity Field, 2023.
13. Sheppard, S. R. J., Visualizing Climate Change: A Guide to Visual Communication of Climate Change and Developing Local Solutions, Routledge, 2012.
14. Whittington, D., et al., Toward More Effective River Basin Organizations in Transboundary Water Management, Water Policy, 2021.
15. Fazel, N., et al., Integrating Indigenous Knowledge into Participatory Scenario Planning for Water Security in Central Iran, Sustainability Science, 2022.

انتهای پیام/