بازار؛ گروه استان ها: منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس در سال ۱۳۷۰ تأسیس شد و شهرکهای صنعتی متعددی مانند جلفا، پلدشت و خداآفرین را در بر میگیرد. اهداف اصلی آن عبارتند از: توسعه اقتصادی، جذب سرمایهگذاری خارجی و داخلی، ایجاد اشتغال، توسعه صادرات و ترانزیت کالا، و رشد گردشگری.
عملکرد منطقه آزاد ارس را میتوان از جنبههای مختلفی نقد و بررسی کرد. این منطقه به دلیل موقعیت استراتژیک خود در شمال غرب کشور و هممرزی با سه کشور (آذربایجان، ارمنستان و ترکیه) پتانسیل بسیار بالایی دارد، اما عملکرد آن در عمل با چالشها و نقاط قوت متعددی همراه بوده است.
نقاط قوت و دستاوردهای منطقه آزاد ارس
منطقه آزاد ارس به دلیل موقعیت خاص و استراتژیک در سال های گذشته مورد توجه مدیران استانی و کشوری بوده و در این زمینه سرمایه گذاری های زیادی در آن صورت گرفته است:
۱. موقعیت استراتژیک ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک: ارس بزرگترین و مهمترین گذرگاه زمینی ایران برای اتصال به کشورهای قفقاز، ترکیه و در نهایت اروپا و آسیای میانه است. این مزیت بینظیر، پتانسیل عظیمی برای ترانزیت کالا و تجارت فرامرزی فراهم میکند. این منطقه میتواند به عنوان یک پل ارتباطی بین بازارهای بزرگ شرق و غرب عمل کند.
۲. توسعه زیرساختها: سرمایهگذاری قابل توجهی در توسعه شبکه جادهای و زیرساختهای حملونقل انجام شده است. پل مرزی ارس نمادی از این اتصال است. همچنین ایجاد و تجهیز شهرکهای صنعتی متعدد، بستر را برای استقرار واحدهای تولیدی فراهم کرده است. تأمین آب، برق و گاز هم برای واحدهای صنعتی و تجاری در مقیاسی نسبتاً مناسب انجام شده است.
۳. جذب سرمایهگذاری و ایجاد اشتغال: منطقه آزاد ارس موفق به جذب حجم قابل توجهی از سرمایهگذاریهای داخلی شده است. این سرمایهگذاریها عمدتاً در حوزههای صنعت، تجارت و خدمات متمرکزند. این منطقه مستقیماً و غیرمستقیماً برای هزاران نفر در منطقه شمال غرب کشور اشتغالزایی کرده و از مهاجرت جوانان از این منطقه تا حدی جلوگیری کرده است.
۴. رشد مبادلات تجاری و ترانزیت کالا: حجم واردات و صادرات از این منطقه در سالهای گذشته رشد چشمگیری داشته است. بسیاری از کالاهای وارداتی از طریق ارس به سایر نقاط کشور توزیع میشوند. پتانسیل ترانزیت کالا، به ویژه برای کشورهای محصور در خشکی مانند جمهوری آذربایجان نیز فعال شده است.
۵. توسعه گردشگری: وجود جاذبههای طبیعی (رود ارس، سد خداآفرین) و تاریخی (حمام کردشت)، پتانسیل خوبی برای جذب گردشگر داخلی و خارجی دارد. توسعه زیرساختهای هتلداری و گردشگری در شهر جلفا در این راستا بوده است.
نقاط ضعف و چالشهای منطقه آزاد ارس
منطقه آزاد ارس در کنار پتانسیل ها و دستاوردهایی که داشته است نقاط ضعف و چالش های خاصی نیز دارد:
۱. وابستگی شدید به واردات و تجارت محض: بزرگترین نقد به عملکرد ارس (و بسیاری از مناطق آزاد دیگر) این است که بیشتر به یک دروازه واردات و مرکز توزیع کالای خارجی تبدیل شده تا یک قطب تولیدی و صادراتی. بخش عمدهای از فعالیتهای اقتصادی در این منطقه مربوط به واردات کالا و فروش آن در داخل کشور است که ارزش افزوده چندانی برای اقتصاد ملی ایجاد نمیکند و گاهی به رقیبی برای تولیدکنندگان داخلی تبدیل میشود.
۲. چالشهای بوروکراتیک و قوانین دستوپاگیر: با وجود هدف اصلی مناطق آزاد برای حذف بوروکراسی، هنوز هم سرمایهگذاران با قوانین پیچیده و دستگاههای اجرایی متعدد (گمرک، سازمان استاندارد، وزارت صمت و… ) مواجه هستند. در کنار این عدم ثبات در قوانین و بخشنامهها، ریسک سرمایهگذاری را افزایش داده است.
۳. ضعف در اتصال به اقتصاد ملی و محلی: منطقه آزاد ارس بیشتر شبیه به یک “جزیره اقتصادی“ عمل کرده و ارتباط مؤثری با اقتصاد پیرامون خود و کل کشور برقرار نکرده است. نقش آن در انتقال تکنولوژی، دانش فنی و مهارتهای پیشرفته به صنایع داخلی و بومی محلی هم بسیار ضعیف بوده است.
۴. تأثیر منفی تحریمهای بینالمللی: تحریمها مانع اصلی جذب سرمایهگذاری خارجی مستقیم و بزرگ بودهاند. بانکهای اروپایی و بینالمللی حاضر به همایش با سرمایهگذاران در این منطقه نیستند. این تحریمها امکان اتصال به زنجیرههای ارزش جهانی و صادرات کالاهای با فناوری بالا را به شدت محدود کردهاند.
۵. مشکلات زیرساختی و خدماتی باقیمانده: با وجود پیشرفتها، هنوز کمبودهایی در زمینه حملونقل ریلی، انبارداری مدرن و تأمین پایدار انرژی برای صنایع سنگین وجود دارد. خدمات بانکی و بیمهای متناسب با استانداردهای بینالمللی به طور کامل توسعه نیافتهاند.
۶. رقابت ناسالم با سایر مناطق آزاد و بنادر: رقابت بین مناطق آزاد کشور (مانند چابهار، انزلی و کیش) بیشتر از آنکه همافزا باشد، گاهی به رقابت برای جذب منابع محدود دولت و سرمایهگذاران داخلی منجر شده است.
جمعبندی و پیشنهادات
منطقه آزاد ارس با وجود تمام انتقادات، نمیتواند از نقاط قوت خود، به ویژه موقعیت استراتژیک بینظیر، غافل شود. این منطقه در زمینه ایجاد زیرساختهای اولیه و رشد حجم تجاری موفقهای نسبی داشته است. اما ناکامی اصلی آن در تحقق اهداف بنیادین یعنی تبدیل شدن به یک قطب تولیدی-صادراتی و موتور محرک اقتصاد منطقه و کشور است. وابستگی به واردات و عملکرد شبیه به بازارهای تجاری، بزرگترین چالش آن است. برای بهبود عملکردپیشنهاد می شود موارد زیر مورد توجه قرار گیرد:
۱. تغییر رویکرد از “تجارت محض” به “تولید صادراتمحور“: باید مشوقها برای سرمایهگذاری در واحدهای تولیدی که محصول نهاییشان صادر میشود، به شکل چشمگیری افزایش یابد.
۲. سادهسازی واقعی قوانین: ایجاد یک “پنجره واحد” عملیاتی و قدرتمند که تمام امور اداری، گمرکی و مجوزها را در کوتاهترین زمان ممکن انجام دهد.
۳. ایجاد پیوند با اقتصاد محلی: الزام واحدهای مستقر در منطقه به استفاده از نیروی انسانی و مواد اولیه بومی و ایجاد زنجیره تأمین با کارگاههای کوچک و متوسط منطقه.
۴. تمرکز بر صنایع خاص: به جای پراکندگی فعالیت، باید بر صنایعی که با مزیتهای منطقه سازگار است (مانند صنایع غذایی، فرآوری محصولات کشاورزی، لجستیک و انبارداری، مونتاژ و صادرات به کشورهای همسایه) تمرکز کرد.
۵. توسعه دیپلماسی اقتصادی منطقهای: استفاده از ظرفیت دیپلماسی برای تسهیل تجارت و سرمایهگذاری با کشورهای همسایه، به ویژه در حوزه ترانزیت و گردشگری مرزی.
در نهایت، منطقه آزاد ارس یک “پتانسیل کم استفاده” است. حرکت از وضعیت فعلی به سمت تحقق اهداف اصلی آن، نیازمند یک اراده سیاسی قوی، برنامهریزی دقیق و تغییر رویکرد بنیادین از تجارت به تولید است.
دیدگاهتان را بنویسید